حجت‌الاسلام حسن رضایی در این نشست یک مقاله پژوهشی را به تفصیل شرح داد که متن کامل آن در ادامه می‌آید:

 در دوران جاهلیت و اوایل اسلام، تنها افراد محدودی قدر علم را می دانستند و این در حالی است که بنیان اجتماعی اسلام همواره بر علم و آگاهی تأکید داشته و در متون اصلی آن مانند قرآن کریم و تعالیم پیامبر(ص) و جانشینان او، جایگاه بی‌بدیل دانش مشهود است. این منابع به طور مداوم به مقوله علم اهمیت بالایی داده و از تعقیب دانش حمایت می‌کنند. این نوشتار به بررسی ویژگی‌ها و اهمیت علم‌آموزی از دیدگاه اسلام می پردازد و نمونه هایی از تأکید بر علم و چگونگی فراگیری آن در قرآن و حدیث را قرن و حدیث قررا ذکر کرده و برخی موارد از سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) را بیان می‌کند. در زمانی که کمتر کسی به ارزش علم و دانش پی برده بود، پیامبر اکرم(ص) با تأسیس مراکز علمی و سخنان جامع و تشویق مسلمانان به علم آموزی، توانستند خلأ ناشی از جهالت و خرافات را پر و آینده روشن مسلمین را در پرتو علم و دانش، تضمین کنند.

پیدایش علم و دانش با خلقت انسان برابری می‌کند؛ چراکه آفرینش انسان همراه علم و معرفت بوده است؛ چنان‌که قرآن کریم به آن اشاره دارد:

«و علّم آدم الْأسْماء کلّها ثمّ عرضهمْ على الْملائکة فقال أنْبئونی‏ بأسْماء هؤلاء إنْ کنْتمْ صادقین» (بقره/31) «سپس [خداوند‏] علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نامگذارى موجودات‏] را همگى به آدم آموخت، بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست مى‏گویید، اسامى اینها را به من خبر دهید!».

بشر همواره در صدد فهم پیرامون خود بوده و تلاش کرده تا با درک حقایق عالم، دامنه توانمندی خود را گسترش داده و قدرت کافی برای شناخت پیرامون خود را داشته باشد. علم و دانش همیشه مانند ابزاری در اختیار انسان قرار گرفته تا از ظرفیت‌های طبیعی آن چنان که می‌خواهد بهره‌مند شود. بنابراین، نقش دانش در زندگی بشر این است که راه سعادت، تکامل و راه ساختن را به انسان می‌آموزد و این فرصت را برای انسان فراهم می‌سازد تا آینده را همان گونه‌که می‌خواهد بسازد.

گرچه همه ادیان آسمانی و مکاتب بشری بر کسب علم و دانش تأکید دارند و پیشرفت و ترقی در مسیر علم را ارزشمند و افتخارآمیز می‌دانند، لکن بدون تردید دین مبین اسلام بیش از هر دین و آیین دیگری به علم بها داده و انسان‌ها را به تعلیم و تعلّم فراخوانده است؛ ده‌ها آیه در قرآن کریم و صدها حدیث در سخنان اهل بیت عصمت (علیهم السلام) در بیان اهمیت دانش، جایگاه و ارزش آن، اقسام و انواع علم، شرایط و مسائل آموزش، نکوهش جهل، پیآمدهای نادانی و ... آمده است. با نگاهی گذرا به این مجموعه گرانسنگ و مقایسه آن با دیگر مکاتب، می‌توان دریافت که هیچ مکتبی این همه توصیف و تأکید، آن هم با این مضامین بلند و نورانی در باره دانش و ترغیب به آن ندارند.

آیات قابل توجهی از قرآن کریم در باره موضوع علم است؛ واژه علم و مجموع مشتقات آن در قرآن کریم از بسآمد بسیار بالایی برخودار است و 854 مورد در قرآن کاربرد دارد  و این بیانگر اهمیت و ارزش دانش است. اولین آیاتی که بر پیامبر خاتم (ص) نازل شد در موضوع علم و دانش و معرفت و شناخت است؛ آیات اولیه سوره علق می‌فرماید:

«اقْرأْ باسْم ربّک الّذى خلق * خلق الْانسان منْ علقٍ *  اقْرأْ و ربّک الْأکْرم *  الّذى علّم بالْقلم * علّم الْانسان ما لمْ یعْلمْ» (علق/1-5) «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید * همان کس که انسان را از خون بسته‏اى خلق کرد !* بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است * همان کسى که بوسیله قلم تعلیم کرد * و به انسان آنچه را نمى‏دانست یاد داد!».

مفهوم علم (دوگانه علم و جهل)

علم در مقابل جهل معنا می‌یابد؛ نکته بسیار جالب توجهی که در آموزه های دینی به چشم می‌خورد این است که اسلام دو نوع جهل و نادانی معرفی کرده است: یکی جهلی که در برابر علم است و دیگری جهلی که در برابر عقل است؛ در روایت معروف و مفصلی که امام صادق (ع) جنود عقل و جهل را بر شمرده و ضدیت آن‌ها را بیان فرموده، علم را از جنود عقل دانسته و ضد آن را جهل معرفی کرده است، و در عین حال، ضد عقل را نیز جهل شمرده ‌است. بنابر این اگر چه ندانستن جهل است، لکن مهم تر از آن این‌که خلاف عقل نیز جهل است. لذا علم در صورتی جهل نیست که مخالف عقل و شرع نباشد.

ارزش علم و اهمیت دانش‌آموزی

علم چنان نقش ارزنده ای در زندگی انسان دارد که آموختن دانش به فرموده پیامبر(ص) فریضه و واجب است: «طلب‏ الْعلْم‏ فریضةٌ على‏ کل‏ مسْلمٍ‏» علم آموزی بر هر مسلمانی واجب است. و نیز فرموده اند: کسی که دوست دارد به آزادشدگان از آتش نگاه کند، باید به دانش پژوهان نظر کند. قسم به کسی که جانم به دست اوست هیچ دانشجویی که در مسیر علم رفت و آمد می کند نیست مگر آنکه خداوند برای هر قدمش عبادت یکسال را می نویسد و برایش با هر قدمی که بر می‌دارد شهری در بهشت می سازد و در حالی که بر زمین گام می زند زمین برایش آمرزش می طلبد و او در حالی که بخشوده است صبح و شام می کند و فرشتگان گواهی می دهند که دانش طلبان، آزاد شدگان خدا از آتشند.

و در حدیث دیگری که امام صادق (ع) از پیامبر خدا (ص‏) نقل می کند، می‌خوانیم:

عنْ أبی عبْد اللّه ع قال قال رسول اللّه (ص‏): «منْ‏ سلک‏ طریقاً یطْلب‏ فیه‏ علْماً سلک اللّه به طریقاً إلى الْجنّة و إنّ الْملائکة لتضع أجْنحتها لطالب الْعلْم رضًا به‏ و إنّه یسْتغْفر لطالب الْعلْم منْ فی السّماء و منْ فی الْأرْض حتّى الْحوت فی الْبحْر و فضْل الْعالم على الْعابد کفضْل الْقمر على سائر النّجوم لیْلة الْبدْر و إنّ الْعلماء ورثة الْأنْبیاء إنّ الْأنْبیاء لمْ یورّثوا دیناراً و لا درْهماً و لکنْ ورّثوا الْعلْم فمنْ أخذ منْه أخذ بحظٍّ وافرٍ»  کسى که به دنبال آموختن دانش برود، خدواند او را در مسیر بهشت راهنمایی می‌کند. و همانا فرشتگان بال‌های خود را براى طالب علم از روى خشنودى به او می گشایند. طلب مغفرت و آمرزش کند براى طالب علم هر کس در آسمان و هر کس در زمین است، حتى ماهى در دریا. و فضیلت عالم بر عابد مثل فضیلت ماه بر دیگر ستارگان در شب بدر است. و همانا علما وارث پیغمبران‌اند و علم را از  پیغمبران به ارث می برند، پس کسى که اخذ کرد از آن، حظ بسیارى برد.

در حدیثی از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)، فراگیری دانش به صورت  نامحدود ارزشگذاری شده است، آن حضرت می فرماید: «ألا إنّ اللّه یحبّ بغاة الْعلْم»؛ آگاه باشید که خداوند کسانی که بیش از حد طلب علم می‌کنند را دوست دارد. «بغاة» جمع بغی به معنای «طلب توأم با تجاوز از حد» است. بدیهی است که تجاوز از حد در هر چیزی مذموم است مگر در علم آموزی. منظور این است که علم حد بردار نیست و ایستایی در آن راه ندارد و هیچگاه نمی‌توان به نهایت و پایان علم دست یافت؛ ز گهواره تا گور دانش بجوی. بنابر این اگر چه هر مقدار که علم آموزی محبوب خداوند است ولی قطعا کسانی که تلاش بیشتری در این مسیر دارند، محبوب‌ترند.

اهتمام پیامبر(ص) به تعلیم و تعلم

مطالعه تاریخ اسلام و کنکاش سیره پیامبر اسلام (ص)، اهتمام پیامبر نسبت به مقوله تعلیم و تعلم را نمایان می سازد، در این زمینه موارد و مصادیق فراوانی وجو دارد؛ از جمله وقتی که جنگ بدر به پایان رسید و قریش با دادن هفتاد کشته و هفتاد اسیر، پا به فرار نهاد،  رسول خدا (ص) برای آزادی اسیران، شرطی گذاشت که تا آن روز سابقه نداشت و آن اینکه اسیران با سواد می‌توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به ده نفر از اطفال مسلمانان، آزاد شوند.

پیش از آن، پیامبر (ص) در مدینه، زمینی را که شترش در آنجا نشسته بود، به قیمت ده دینار برای ساختمان مسجد خریداری کرد، تا اولین اقدام مثبت پیامبر (ص)، برای تأسیس یک مرکز عمومی، عملی شود. جالب آنکه غالباً مساجد تا آغاز قرن چهارم، در غیر اوقات نماز، حکم مدارس را داشت؛ و حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام می پذیرفت. و پس از قرن چهارم بود که مراکز علمی و آموزشی مستقلی ساخته شد.

ترویج خواندن و نوشتن برای اسلام و مسلمانان بسیار ارزشمند بود، آن هم در زمانی که مردم حجاز را امّی (درس نخوانده) می‌خواندند و در میان قریش فقط هفده نفر توانایی خواندن و نوشتن داشتند؛ و در میان دو گروه اوس و خزرج در شهر یثرب، تنها یازده نفر دارای چنین کمالی بودند.

دعوت به خواندن، از همان روز آغاز پیامبری، نشانگر عنایت ویژه آیین اسلام به مسأله تعلیم و تعلم است .  تا آنجا که پیامبر اکرم (ص) از اهداف مهم بعثت خود را «تعلیم» ذکر می کند. زدودن غبار خرافات، اوهام و افسانه از زندگی مردم تنها با ترویج تعقل و تفکر، امکان پذیر بود و علم اندوزی، مقدمه تحقق این هدف به شمار می رفت.

نحوه ارزش گذاری علم توسط پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)

حق تعلیم و تربیت، از بزرگترین حقوق در اسلام به شمار می رود. از همین رو حفظ حرمت و منزلت معلم در اسلام بیش از هر آیین دیگری مورد توصیه است، تا آنجا که پیامبر(ص) فرمود: «از هر کس که حرفی آموختی، بنده او شده ای» دیگر آنکه در زمان آموختن، هیچ محدودیتی وجود ندارد و فرد در هر سنی که باشد و در هر شرایطی قرار گرفته باشد، علم اندوزی برای او مفید است و محدود به زمان خاصی نیست: «از گهواره تا گور دانش بجوی»

با نگاهی دقیق تر به مسأله علم و اهمیت آن در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، می توان دریافت که هیچ امری حتی عبادات، به اندازه آن ارزش گذاری نشده است. همچنین، از نظر عمومیت داشتن علم آموزی برای زنان و مردان، شرایط زمانی و مکانی و نیز نوع ارتباط علمی، حد و مرزی همانند عبادات، قائل نشده است.

هر چند در تاریخ به نمونه‌هایی از تبعیض بین زنان و مردان، ثروتمندان و فقیران و... در کسب علم و موقعیت‌های تحصیلی برمی‌خوریم، اما از دیدگاه اسلام، علم، نور و جهل، ظلمت است؛ علم، بینایی و جهل، کوری است و نجات از ظلمت و گمراهی اختصاص به زن و مرد و یا گروه خاصی ندارد؛ از دیدگاه پیامبر اکرم (ص) تحصیل علم و دانش بر هر مرد و زنی، واجب است؛ «طلب  الْعلْم فریضةٌ على‏ کل‏ مسْلمٍ‏ و مسْلمة» دانش اندوزی بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. و حتی تأکید شده است که فرد مؤمن برای کسب حکمت و دانش بر مشرک و کافر ارجحیت دارد. از همین رو اگر علمی نزد آنان بود، باید آن را فراگیرد.

نکته دیگر در ارزش گذاری علم، عدم محدودیت مکانی برای طالب علم است؛ چراکه از دیدگاه پیامبر(ص) علم و دانش، به مکان خاصی محدود نشده است و بلکه به کسب دانش از دوردست ها نیز توصیه شده است: «علم را طلب کنید و لو در چین باشد» در آن زمان چین به عنوان مصداقی از دورترین نقاط بوده است و لذا پیامبر(ص) با این سخن، محدوده علم و دانش را به حد و مرز جغرافیایی تنزل نمی دهند.

نکته دیگر در مورد عدم محدودیت در نحوه ارتباط علمی میان علم اندوز و علم آموز است. پیامبر(ص)، علم را گمشده مؤمن می‌داند و فرموده است: «سخن حکیمانه- متقن و علمی- گمشده مؤمن است. هرجا آن را یابد شایسته آن است».

کدام علم؟!

یک نکته بسیار مهم و ظریفی که در باره علم مطرح است،  این است که این همه توصیه برای علم آموزی در مورد چه علمی است؟ از کلام پیامبر (ص) می‌توان دریافت که علم، محدود به علم دینی و شریعت  نمی‌شود؛ چراکه توصیه شده «اگر آن را نزد مشرک یا کافری یافتید، بیاموزید چون مسلمان بدان شایسته‌تر است» بلکه ملاک علم اندوزی، مفید بودن آن علم است.

توصیه پیامبر(ص) به کسب «علم نافع»، می تواند در هر زمان، ما را در تحقق بخشیدن به سخنانش راهنما باشد. اگر علوم غیردینی مورد نظر اسلام نبود، به طور قطع از سوی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) مورد نهی واقع می شد و خود آن بزرگواران با ترجمه آثار علمی در زمینه های نجوم، منطق، فلسفه، طب، زیست و ادبی و تاریخی و... نیز مخالفت می کردند؛ حال آنکه نه تنها این امر صورت نپذیرفت، بلکه در رشته های مختلف علمی شاگردان بسیاری تربیت شدند. بنابراین، معیار علم، مفید بودن است. جامعیت و خاتمیت اسلام اقتضا می‌کند، هر علم مفیدی را که برای جامعه اسلامی لازم است، علم دینی بدانید.

شهید مطهری(ره) در تحلیلی به نقل از مرحوم فیض کاشانی(ره) درخصوص «وجوب علم» می‌فرماید: «باید دید از نظر اسلام چه چیزی لازم و واجب است به وجوب عینی یا وجوب کفائی و اگر راه انجام آن تکلیف، تحصیل علم و یاد گرفتن است باید گفت تحصیل آن علم واجب و لازم است».

می توان گفت فریضه علم، تابع میزان احتیاج جامعه است. امروزه، هیچ فعالیتی بدون پشتوانه علمی، مؤثر و ارزشمند  نیست و بسیاری از شئون حیات انسان ها به علوم مختلف وابسته است. پس تحصیل علمی که به زندگی انسان معنا می بخشد، ضروری است.

انجام وظایف فردی و اجتماعی، هرچند در مسائل خودسازی و رسیدن به کمالات انسانی و معنوی باشد، با چراغ علم میسر است. بنابراین گذشته از فضیلت نفس علم، کسب آن در مسایل خودسازی یا دیگرسازی، یک امر واجب و ضروری به شمار می رود.

نشانه‌شناسی علم نافع

علم آموزی و تعلیم و تعلم دانش های سودمند از مسلم ترین  وپسندیده ترین معروف‌های اسلامی است و در آیات و روایات، امر به تعلیم دانش های نافع و سودمند، به دفعات توصیه و از سویی، نافعیت علم، مشروط به تعلیم آن شده  است. در نهج‌البلاغه، امیرمؤمنان(ع) علم را به دو قسم مطبوع و مسموع تقسیم کرده است؛ «الْعلْم علْمان؛ مطْبوعٌ‏ و مسْموعٌ‏، و لا ینْفع الْمسْموع إذا لمْ یکن الْمطْبوع»‏ علم مطبوع یعنی علمی که در طبیعت، سرشت و فطرت انسان نهاده شده است و علم مسموع یعنی علمی که با شنیدن به دست می آید.

نکته دیگری که درباره نشانه شناسی علم نافع مطرح شده است، در سخن امیر مومنان(ع) در  نامه ۳۱ خطاب به امام مجتبی(ع) آمده است: «و اعْلمْ أنّه لاخیْر فی علْمٍ لا ینْفع، و لا ینْتفع بعلْمٍ لا یحقّ تعلّمه» بدان که در دانشی که نافع نیست، خیری هم نیست و آموختن دانشی که سزاوار نیست سودی هم ندارد.

یا در حکمت ۳۶۶ نهج البلاغه می فرماید: «الْعلْم مقْرونٌ بالْعمل؛ فمنْ علم عمل، و الْعلْم یهْتف بالْعمل: فإنْ أجابه و إلّا ارْتحل عنْه» علم و عمل پیوندی نزدیک دارند، و کسی که دانست باید به آن عمل کند، چرا که علم، عمل را فرا خواند، اگر پاسخش داد می ماند وگرنه کوچ می کند.

و نیز در حکمت ۹۲ از نهج البلاغه می‌خوانیم: «أوْضع الْعلْم ما وقف علی اللّسان، و أرْفعه ما ظهر فی الْجوارح و الْأرْکان»؛ بی ارزش ترین دانش، آن است که تنها بر سر زبان‌ها باشد و بالاترین دانش آن است که در اعضای بدن انسان آشکار می شود. 

بر همین اساس، یکی از معیارها در نافع بودن علم این است که به آن علم عمل شود. علمی که به آن عمل شود نافع است و علمی که به آن عمل نکنیم نافع نیست.

از دیگر نشانه های علم نافع، ظرفیت شکوفاسازی ایمان است؛ به عبارت دیگر، علم نافع علمی است ایمان و باورهای انسان را تقویت کرده و به تکامل برساند؛ با علم نافع انسان می تواند به  پاداش اخروی برسد و در دنیا می تواند با این علم و  معرفت  خدا را درست بندگی کند و بعد از مرگ هم ذکر خیرش باقی است.  در حکمت ۱۴۷ این سه فایده این گونه بیان شده است: «یا کمیْل بْن زیادٍ، معْرفة الْعلْم دینٌ یدان به، به یکْسب الْإنْسان الطّاعة فی حیاته و جمیل الْأحْدوثة بعْد وفاته»؛ ای کمیل آشنایی  با علم ، روشی است که انسان به آن جزا داده می‌شود. به وسیله دانش انسان در دوران حیاتش طاعت و بندگی خدا را به دست می‌آورد و پس از مرگش ذکر خیری به جا می گذارد.

مشخص است که منظور از علم و دانش متعارف، مقبول و ممدوح در منابع اسلامی، علم نافع است که فقط در حیطه الهیات و علوم الهی نیست و تمام حیطه علوم مفید و واجد شرایط در روایات را در بر می گیرد. تحقق علم نافع راهبردهای بنیادین در اصلاح و اعتلای علمی خواهد بود و علم پژوهی متعالی آن هم در همه عرصه ها اعم از علوم انسانی و غیر انسانی منوط و مبتنی بر تحصیل علم نافع است. در روایات می توان معانی زیر را برای علم نافع پیدا کرد:

• علم خیر

• علم احسن

• علم ناظر به اصلاح

• علم مطابق و هماهنگ با فطرت

• علم قلبی و فراحسّی (شهودی)

• علم کاربردی

• علم غالب بر هواهای نفسانی

• علم عقلانی و مطالبق با عقلانیت

• علم کارآمد در مسیر عبودیت الهی و احیای دین.

ویژگی و امتیاز دانش‌پژوهان

در ادبیات قرآن کریم و احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، ویژگی‌ها و امتیازات برجسته‌ای برای علما و دانش‌پژوهان بیان شده است که حاکی از منزلت بلند دانشمندان و بیانگر تکریم خاص آنان است؛ قرآن کریم در آیه 11 سوره مجادله این آیه شریفه بر اهمیت علم، برتری علما و رفعت مقام آنان تصریح کرده و فرموده است: «یرْفع اللّه الّذین آمنوا منْکمْ و الّذین أوتوا الْعلْم درجاتٍ»‏؛ خداوند کسانى را که ایمان آورده‏اند و کسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظیمى مى‏بخشد.  واژه «درجاتٍ‏» که مطلق و بدون تعیین حد خاص برای آن به کار رفته است. در تبیین و تفسیر این آیه شریفه، در حدیثی از رسول خدا (ص) چنین آمده است:

ابوذر (رحمه الله) گوید پیامبر (صلّی الله علیه و آله) فرمود: ‏ای اباذر طالب علم را خدا و ملائکه و پیامبران دوست می‏دارند. و علم را دوست نمی‏دارد مگر انسان با سعادت، پس خوشا به حال طالب علم، روز قیامت. و کسی که از خانه اش خارج شود تا دری از علم را به روی خود بگشاید، خداوند متعال به هر قدمش ثواب شهیدی از شهدای بدر را می‏نویسد و طالب علم حبیب خدا است. و کسی که علم را دوست داشته باشد، بهشت بر او واجب می‏شود و صبح و شام در رضای خدا به سر می‏برد و از دنیا خارج نمی‏شود مگر آن که از کوثر می‏نوشد و از میوه بهشت می‏خورد و در جنت رفیق حضرت خضر (ع) خواهد بود. سپس حضرت فرمود: همه این فضیلت ها، تحت این آیه قرآن است که فرمود: «یرْفع اللّه الّذین آمنوا منْکمْ و الّذین أوتوا الْعلْم درجاتٍ‏»

قرآن کریم در آیه 28 سوره فاطر می فرماید: «إنّما یخْشى اللّه منْ عباده الْعلماء»؛ از میان بندگان خدا، تنها عالمان از او خشیت دارند. همین مضمون در روایات متعدد مورد تأکید واقع شده است؛ از جمله در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «کفى بخشْیة اللّه علْما»؛ علم برای خشیت و ترس از خدا کافی است.

با توجه به ادبیات قرآن و حدیث در باره علما، تردیدی نیست که مقام علما نزد خداوند، همچون سایر مردم نیست و هرچه انسان عالم‌تر باشد، مقام و منزلت او نزد او بیشتر است. قرآن کریم علاوه بر آیه فوق در سوره زمر نیز به این مطلب مهم اشاره فرموده: «هلْ یسْتوی الّذین یعْلمون و الّذین لا یعْلمون؛ آیا کسانى که مى‏دانند با کسانى که نمى‏دانند یکسانند؟!» و امام صادق علیه السلام نیز فرموده است: «فضْل الْعالم على الْعابد کفضْل الْقمر على سائر النّجوم لیْلة الْبدْر» برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است.

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه فوق می‌نویسد:

«در این معنا هیچ تردیدى نیست که لازمه ترفیع خدا درجه بنده‏اى از بندگانش را باعث زیادتر شدن قرب او به خداى تعالى است، و این خود قرینه و شاهدى است عقلى بر اینکه مراد از اینهایى که موهبت علمشان داده‏اند، علمایى از مؤمنین است. بنا بر این، آیه شریفه دلالت مى‏کند بر اینکه مؤمنین دو طایفه هستند، یکى آنهایى که تنها مؤمنند، دوم آنهایى که هم مؤمنند و هم عالم، و طایفه دوم بر طایفه اول برترى دارند، هم چنان که در جاى دیگر فرموده: «هلْ یسْتوی الّذین یعْلمون و الّذین لا یعْلمون»

در جمع‌بندی از ویژگی ها و صفات ممدوح و پسندیده برای عالمان  ودانش پژوهان در روایات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• حرص ورزی در تعلم و دانش پژوهی

• برخورداری از نرم خویی و ملایمت در تعلیم و تعلم

• ضرورت تفهم، تدبر و تأمل در علم آموزی

• ضرورت کتابت و ثبت نوشته ها در علم آموزی

• ضرورت سخت کوشی و تحمل سختی و مشقت و ذلت در علم آموزی.

نتیجه‌گیری

1. علم در مقابل جهل معنا می‌یابد و از آنجایی که در ادبیات دینی، جهل هم در مقابل علم و هم در مقابل عقل کاربرد دارد، پس حقیقت علم منفک از عقل نیست؛ یعنی علم در صورتی جهل نیست که مخالف عقل و شرع نباشد.
2. بیان آثار فراوان دنیوی و اخروی برای دانش افزایی در آموزه های قرآن و حدیث، بیانگر جایگاه بی‌بدیل علم است و  ارزش علم در زندگی بشر چنان ارزنده و ضروری است که آموختن دانش به فرموده پیامبر(ص) فریضه و واجب شمرده شده است.
3. مطالعه سیره رسول خدا (ص) و تاریخ اسلام، برگ‌های بی‌شماری را برای همگان به نمایش می‌گذارد که هر کدام اهتمام پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نسبت به مقوله تعلیم و تعلم را نمایان می‌سازد. دعوت به خواندن، از همان روز آغاز بعثت، نشانگر عنایت ویژه آیین اسلام به مسأله تعلیم و تعلم است.
4. با نگاهی دقیق به مقوله علم و اهمیت آن در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، می توان دریافت که هیچ امری به اندازه دانش، ارزش گذاری نشده است و هیچ حد و مرزی برای آموختن علم قائل نشده است.
5. در سیره پیامبر(ص) علم و ایمان ارتباط وثیقی دارند لذا علم به عنوان گمشده مؤمن معرفی شده است.
6. در ادبیات قرآن و حدیث، علم ارزشمند، محدود به علم دینی و شریعت نمی‌شود تا جایی که توصیه شده اگر آن را نزد مشرک یا کافری یافتید، بیاموزید؛ چنان‌که امروزه، هیچ فعالیتی بدون پشتوانه علمی، مؤثر و ارزشمند  نیست و بسیاری از شئون حیات انسان ها به علوم مختلف وابسته است.
7. علم نافع، اصطلاح معناداری است که در ادبیات حدیثی معروف و مشهور است و برای آن نشانه‌های متعددی بیان شده است؛ کاربردی بودن، ظرفیت شکوفاسازی ایمان و ارزش‌های انسانی و دینی، قابلیت عملیاتی شدن و ... از جمله نشانه‌های علم نافع قلمداد شده است.
8. در ادبیات قرآن کریم و احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، ویژگی‌ها و امتیازات برجسته‌ای برای علما و دانش‌پژوهان بیان شده است که حاکی از منزلت بلند دانشمندان و بیانگر تکریم خاص آنان است.

   دوازدهمین دور گفت‌وگوی دینی مرکز گفت‌وگوی ادیان و فرهنگ‌های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و نهاد گفت‌وگوی ادیان واتیکان با عنوان «آموزش جوانان در خانواده به منزله چالشی برای اسلام و مسیحیت» طی روزهای 29 و 30 آبان‌ماه جاری به میزبانی «کاردینال میگل آنجل آیوسو گیسو» رئیس نهاد گفت‌وگوی ادیان واتیکان و در شهر رم برگزار خواهد شد. سخنرانان در سه محور «مفهوم تربیت خانواده در اسلام و مسیحیت»، «فرصت‌ها و چالش‌های تربیت در زمان امروز: از منظر اسلام و مسیحیت» و «تربیت جوانان: فضایی برای گفت‌وگو و همکاری بین اسلام و مسیحیت» به بیان نقطه نظرات و ارائه مقاله می‌پردازند.

   روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی